Gjuha proto-sarde është përcaktuar arvareshu (ilire), ose gjuha para-latine. Gjuha Sardenjës shardana e origjinës pellazgjike (Popullit te Detit) e folur në Epoken e Sardenjës Nuragike deri ne periudhat perandorake bizantine sipas dëshmive nga historiani bizantin Stefani i Bizantit. Sot kjo gjuhë është shuar. Kjo gjuhë, megjithëse koduar, sot ajo përmendet vetëm për disa perifrazime, ende ruan shumë fjalë në gjuhën Sardenjës te folur, sidomos në Barbagia, e cila çon në afirmimin se Romanizimi i gjuhës Sarde nuk ka përfunduar plotësisht.

Gjuha nga qendra e Malit të Shenjtë (Gjiri Dorgali, Sardenja Lindore) kufizohet me një kuptim të vetëm për termin qe është përdorur shpesh për të, para-latinisht dhe latinisht. “Arvaresos” janë “barbaricini” (it.) e sotëm në Sardenjë.Romakët e quajtën “Ilienses barbaricini” e cila do të thotë se etimologjikisht kanë rrënjë të njëjtë semantike të ilirëve. Paraardhësit e “barbaricini” dhe Sardëve janë “nuragici” ose shardana.

Kjo gjuhë (Arvarè ose Arvaria në arvareshu) është zhdukur më së voni në Barbagia në brendësi të Sardenjës (Shardinna në arvareshu). Gjuha Proto-sardenjase ilire i përkiste familjes etruske gjuhë e cila është atribuar edhe etruske dhe pellazgjike apo greqishtja e lashtë ose gjuha greke arkaike ose para dorike e cila sot është shumë më tepër se thjesht të përshkruhet me familjen ilire. Të vetmet gjuhët moderne që fliten sot, që mund t’i atribuohen kësaj familje janë gjuha shqipe dhe arvanite.Termi “arvareshu” merr emrin e vet nga “Arvarè” periudhë mesjetare e përdorur për të përcaktuar Barbagia dhe Arborean (Arbërinë). Kjo gjuhë ishte e pranishme deri në mesjetën e vonë. Ajo është një gjuhë që vijon edhe sot në kaq shumë fjalë në strukturën e brendshme Sardenjës përzier me gjuhen latine, por jo për këtë më pak e organizuar, origjina e saj është e qartë neoillirike. Nëse i hiqen gjuhes fjalët latine nga gjuha sarde ato që mbeten janë ilire 80% dhe sot ju ende i gjeni në toskerishten dhe gegerishten, por sidomos në këtë të fundit. Stërgjyshi i Proto-Sardes, Sardes, edhe pjesërisht, është e ndarë me shqiptarët.

Gjuha Sarde u latinizua përfundimisht me kishën latine pas fundit traumatik të kishës autoqefale greke te Sardenjës, themeluar nga Peshkopi Shën Luciferi i Kaliarit dhe klerikët e tij zhvilluar në 1054 (Skizma e Lindjes). Ketu megjithatë nuk behet fjale per hipoteza gjuhesore te një Shqipërie të Madhe, por per origjinen e mundshme indo-evropiane e Ballkanike ose edhe Anatoliane, proto-egjeike shardane ose të paktën për shkak të kushteve shumë të përdorura nga “barbaricini”e folur ne qendrat e Sardenjës që ata kanë të përbashkët me shqipëtar dhe arvanitasit e Greqisë. Kostume Sardenjës janë të lidhurur me kulturen anatolike ejeike te Ballkanit, zakonet e Frigianeve, kishin të njëjtin model flokësh si banoret e Sardenjës dhe ilirët e lashtë, pantallonat e gjera e Sardenjës ngjajne vetëm me ato qe veshin shqiptarët dhe arvanitet. Te kënduarit polifonik sardenjas ka një ngjashmëri të madhe me Kengen labe shqiptare.

Çelësi i proto-Sardishtes ka të ngjarë që do të jepet nga familja e gjuhëve ballkanike dhe egjeiko-anatoliane ose tirrenike (ose etrusk), e cila rrjedh nga emri Tyrrhenoi . Ajo është një klasifikim i gjuhëve të dhëna nga gjuhëtari Helmut Rix (1998).Gjuha Tirrenike do të përfshijë gjuhën etruske, Rhaetiane, së bashku me Lemnianen, te cilat Rix identifikon në marrëdhënie të ngushtë duke nënvizuar një numër të fjalëve të lidhura. Në këtë familje, e cila është me shumë gjasa, të jenë të tipit të duhur ilire, gjithashtu hyn në kuadër edhe gjuha proto-Sarde, qe mendohet se eshte ballkano-egjeike.( Bibl.: Dieter H. Steinbauer, Neues Handbuch des Etruskischen, St Katharine 1999; Helmut Rix, Rätisch und Etruskisch, Innsbruck 1998;. / L.R.Palmer, Mycenaeans and Minoans, Second ed. New York: Alfred A. Knopf. 1965.)

Fjalori i vogël poshtë tregon vetëm një pjesë të vogël të kushteve shumë të përbashkëta:

barrasha – drejtë, të barabartë.
bashca – së bashku.
cola – kalon.
chickpea, cecinu – e keqe.
Koku, cocinu – të kuqe.
lushcapo – ju lutem.
Manne, Mannu – më (shumë; teper)
Medha – e madhe. Pandryshueshme në njëjës.
imbaru – mirë. Ndajfolje.
imbaru – mirë. Mbiemër.
miduine – mendim.
Mira a – mirë, Ndajfolje.
Mira – mirë, Mbiemër.
fallegamindra ose fallega dhe Ondra – Faleminderit. Indra të thotë nderi.
BAa- Pa.
Papara – pak.
papu – padobishme.
papu apo Pape – padobishme.Mbiemër, ndajfolje II.
para – përpara.
parishi – çiftëzohet.
Papasha, papashcuasha – prapa.
busu – plot.
Papasha – prapa.
perpere – prapanice.
arre – përsëri.
Reti – rreth, në një rreth.
riedu – rrotull.
Rucha – Rruge
adej – tej, matane
isumesia – një shumë.
tipe – më sipër.
shulonju – flak, sulem
SEIU – sy.
è – e.

Ja ku janë disa shembuj të fjalëve ilire, të përdorura ende në Barbagia të Sardenjës Qendrore, si më poshtë:

Leja – Leje, dola – dorë, cecinu – e keqe, mishtra – gëlqere, bardule – gëlqere, Gurdu – Gur, gata – zbritje, Gorropu – Hendek,Gropë; Camba (Cama) – Këmbë, cucuru – kreu, papascuash – pasqyrë , udulu – dëllinjë, Druri – dru, dadhanu – detare/deti, locharzu -lugë, Piru -pirun, tas -kreu, Cucu – e kuqe, Vala – valë, anae – anije, pei-prej (p.sh. material pej kuku), ishiolu – jeshile, xacora – errët, careta – kufje, xirri – zëri/vokali, tirrionju -therr, therrja, shurra -urina, Karena – trup/kurmi, malesha – male, hintula -hëna, Sellere – selino, è medha – të mëdha, trastanja – tabela/dërrasa, lepere – lepuri , froceddu – xhufkë flokë, Fraca – flaka, macitu – mace, Rucha – rruge, Borea – re bore/dëborë, gjiria – gjiri ose laku, etj.

Shqiptimi më arkaik i trasheguar drejtpërdrejtë i kësaj te folmeje te vjeter është regjistruar në tri vendbanimet e Malit të Shenjtë te Sardenjes: Dorgali, Urzulei dhe Baunei. Shqiptimi dhe semantika e Dorgalit janë pikë referimi për standardin e “s’arvareshu”.

Gjuha e përbashkët me Ilirishten e Sardenjës lashtë dhe te Sardeve te maleve qendrore të ishullit, është evidentuar nga dokumentet e shkruara të historianit bizantin Stefani i Bizantit, i cili është një dijetar i besuar tek të cilat trajtohen dokumentimi e prejardhjes të banoreve te kasaj zone si dhe mosha, etj. Ai thotë: “Sardos, oos Parthos, polis Illyrias, oi politai Sardēnoi” dhe se është “Sardos ashtu si Parthosi, eshte qytet i Ilirise, qytetarët e saj janë quajtur Sardenoi” që sipas vepres se tij, është grupi më i madh etnik fonetikisht i afërt me atë të Shardanas . Parthoset dhe fisi Partini ishte vendosur në Shqipërinë qendrore, Elbasan dhe përgjatë lumit në Shkumbin. Ai gjithashtu kujton se në Shkodër në Shqipëri ishte vendosur qyteti mesjetar Sharda i permbytur sot pas ndërtimit te një dige të madhe. Fiset ilire të këtij territori u quajten sardeates dhe i përkiste grupimit te dialektit Gegë. Substrati ilirik mbështet qasjen e gjuhës origjinale ilire dhe qytetërimit të Sardenjës siç e ka shkruar edhe studiuesi dhe dijetari Alberto Areddu në botimin “Origjina shqiptare e qytetërimit në Sardenjë”.Gjuha e lashtë ilire e Sardenjës është premisa e kombit modern neo-latine Sardenjës moderne, që është rezultat i evolucionit ndikuar nga latinishtja, dhe pastaj nga gjuhet katalanisht dhe spanjisht. Hipoteza e prejardhjes ilire te sardeve është mbështetur nga më shumë se një autor, si dhe nga disa vende. Por zëri më autoritativ është i Herodotit i cili në Kapitullin I, paragrafi 94 te librit te tij “Historiae” (Ιστορίαι) flet për emigrimin e Tirrenasve, njerëzve thrakas dhe Frigiane, pastaj zbarkimin e Ballkanasve dhe të Anadolleve, ne Sardenje – prej nga e cila i dha jete fiseve shardana dhe nuragjike,- dhe ne Toscana, ku ajo i dha jete popullit Etrusk – kjo e fundit është ndër të tjera një hipotezë e pranuar nga pothuajse të gjithë historianët.

Ky fluks i lashtë migrimi indo-evropian drejt Sardenjës përfundoi me fillimin e mijëvjeçarit të parë para Krishtit dhe mund të ketë ndodhur, jo vetëm nga deti, por edhe ne sasi të konsiderueshme edhe nga toka, pasi kaluan Adriatikun pershkuan gadishullin italik (duke kaluar nga Romagna në Toscana) dhe pastaj populluan Etrurine, Korsikën dhe Sardenjën. E konfirmojne këtë origjinë të lashtë egjeike Balkano-anatoliane te Sardenjës edhe studime të ndryshme gjenetike që kane konfirmuar lidhjen me popullsine e Gegërisë ilire (Mali i Zi Bosnja dhe Shqipëria Veriore) dhe popujve të lashtë të gadishullit miken, greket paradorike , pellazgët dhe minoanet. Në fund të fundit shqiptarët, sardët dhe etruskët posedojne të përbashkët origjinën e Anadollit. Ne zerin Oliena, thuhet se “vendi duket të jetë i lindur nga bashkimi i fiseve më të vogla, të cilat pastaj do të jetë e kombinuar me një fshat ekzistues, më të zhvilluar se tjetri, dhe sigurinë e ofruar për këtë arsye më shumë kundër pushtuesve, duke depërtuar tani nga Barbagia . Paraardhësit e lashtë të këtyre njerëzve, do të kishin qenë Iliensi, marinarë, te ikur nga Troja në flakë. ” Në fakt emri tjetër i Trojës në latinisht ishte “ilium”. Në fakt, romakët kane quajtur Ilienses barbaret. Ekziston një legjendë, por edhe historia e shkatërrimit të Trojës në duart e Achaeaneve dorik (greket), qe dukej si një legjendë homerike. Sipas legjendave lokale gjithmonë njerëz që vijnë nga Egjeu kanë themeluar Osiddan dhe Olbian. Disa shprehje vendore të moshuarve “dhe vrecos” (e vjetër), në Barbagia, argumentojnë: «Aveddos, purros, pupurros, avuzos, argazas, vennios papascuas, po leia, a trupe, stasios e trasidhu, a istrussiu e rebedia zizi chechina, bussiaos e vertera frica, pelau pelau, dadanu dadanu, lumina lumina, chen’isperu, inter’i malesas ‘atesas e s’isula iscretia e Sardinna’». (Vëllezërit, burrat, fëmijët, të rinjtë, gratë, erdhen në fshehtësi, ose duke kërkuar leje nga autoritetet lokale, ose kundër vullnetit të tyre, të lodhur prej trazirave, u zhvendosen nga e keqja dhe mjerimi më zi, plot frikë të vërtetë, pasi kaluan nëpër oqean, dete, lumenj, pa shpresë, derisa u vendosen në malet e largëta të ishullit të Sardenjës se pabanuar). Ka vetëm një gjuhë në Europë që ka të bëjë me këto shprehje tipike barbare, por kjo nuk është gjuha baske, është gjuha shqipe dhe arvanite.

Qendrat fqinje me Dorgalin, Urzulei dhe Baunei te dominuara nga masivi gëlqeror i malit Montesanto (Gjiri i Oroseit), për shkak të izolimit gjeografik, kanë pasur një dukuri te ruajtjes gjuhësore të ngjashme me atë të ishullit të Eubea (Greqi), djep i arvanitasve.

Më poshtë është Lutja e Zotit në “arvareshu”. (“Babbu Nostru” inde sha goia arvaresha):

Babai Xhanu
Babai Xhanu cie ja-sher inde shu celu
ja-shiadh shantau shu lumene è tene
ja-shiadh anca vinnie shu mereu è tene
ja-shiadh bautia sha urdha è tène
Emmo inde shu celu emmo inde sha toca
A nuru tui thommiri gjitianu a sha beca xhana
A nuru tui indergjere a shara deitorara xhanara
Si nuru indergjimuru a shuru deitoriri xhanuru
Tui a nuru momos tommir a shara mashcadhara
Ama tui liriar a nuru inca cecinu
Amen Xheshu.

Zanoret Paragogjike shqiptohen keshtu, fjala diftong përfundimtar nj lexohet nzu, j mund të lexohet si z, duke bërë një ndërlidhje në Sarden moderne. (Babu Nostru, Babu nostru chi istas in sos chelos, Santificadu siat su numen tuo, Benzat a nois su rennu tuo, Fata siat sa voluntade tua, Coment in su chelu gai in sa terra, Su pane nostru de onzi die dae nos oe, E perdona nos sos pecados nostros, E non nos dasses ruer in sa tentazione, Ma liberanos dae male. Amen).

Ave Maria:
Ave Mari inde sha goia arvaresha / (Ave Maria në gjuhën arvaresh):
Ave Mari imbusa è careshti
Shu Tommeu eshte me teche
Ja-sher shantaa interi shara femerara
shantaa sha pumora è sha branza è tene: Xhesu.
Shanta Mari nenna è Dia
Rexa po nuru mashcadheriri
Tashi eshte sha sara è xhana gatia.
Amen Xheshu.
Himni i Diellit (Në gjuhet Shardane, Nuragjike dhe Ilirike (ne kllapa shqiptimi):
Dillu cadhe inde shu chelu
ondramuru (pr. ondramushu) sha phandela è tè!
diamuru (pr. diamushu) a shu mereu è tè,
diamuru (pr. diamushu) a sha mannia è tè.
Emmo inde pelau emmo inde toca
dillu cadhe inde shu chelu
ondramuru (pr. ondramushu) sha phandela è tè!
A nuru (nushu) tui thommiri (pr. tomishi) gjitianu a shu ishperonju xhanu.
dillu cadhe inde shu chelu.
ondramuru (pr. ondramushu) sha phandela e tè!
Pronuncia:
dillu cadhe inde shu chelu
ondramush sha phandela e tè!
diamush shu mereu e tè,
diamush sha mannia e tè.
emmo inde pelau emmo inde toca
dillu cadhe inde shu chelu
ondramush sha phandela e tè!
a nush tui thommish gjitianu a shu ishperonju janu.
dillu cadhe inde shu chelu
ondramush sha phandela e tè!
( “ph” ne arvareshu eshte p e bute).

Hymni Kombetar i Flamurit (Arvareshe):

Adhibishapo
Adhibishapo inde unu pexiparu Dia,
Babai gjitepostemandu criadhore e shu chelu peri e sha toca,
peri e gjitara shendara cie sis seiane peri uncu sis seiane.
Adhibishapo inde uniparu Tommeu,
unibatiu vixhu e Dia,
pariu e Babai para e gijtara seculara,
Dia pei Dia,
Luina pei Luina, bautiu,
uncu criau, pei pexia shushtasia e Babai,
po meshu e Idu gjitara shendara ja-shene shtetiara criaara,
po nuru purruru,
meme po xhanu orruonju eshte pichau anca shu chelu,
meme po opora e shu shpiridhu shantu eshte impexau inde sha branxa e sha Virgjina Mari
peri si eshte bautiu purru.
Aidu iaividhi circau inde shu poshitu e Ponxiu Pilau,
Aidu vatividhi peri vidhi vorrau.
Shu e tere didiri eshte bavatiau, sicunde shara shcritiara,
eshte acicau anca e shu chelu,
shi aperperinadhe inde sha dadha e shu Babai.
Peri e arre cadhe anca vinnie inde shu lumene po gjiuciae a shuru cie niallane,
meme a shuru vatiauru meme shu meriu su uncu cadhe a cae fundunu.
Babai peri Vixhu eshte adheriu meme lumenau, peri Idu cadhe fallegau po meshu e shuru profetara.
Adhibishapo sha cezha, una, shanta, catolica, apostulica,
pretendapo unu pexiparu batiu po shu indiosonju e shara mascadhara,
capo opes inde shu bavatinju e shuru vatiuru,
meme inde a sha nialla e sha durria cie cadhe a vinnie
Aici shiedhe.

Huazuar nga: http://www.vatrarberesh.it/argomenti-trattati/la-lingua/arvareshu-il-protosardo-illirico.html

Burimi:

1. ^ SIMPOZIUMI I II-te, NDËRKOMBËTAR MBI PELLAZGËT – TIRANA – Nga studiuesi italian nga Sardenja Dr. B. Mele, është ndërtuar fjalori i parë i gjuhës së lashtë sarde-shqip-anglisht. Autori vërteton se gjuha e sardëve të lashtë është gjuha pellazge/ilire/shqipe, që përbën një arritje mjaft të rëndësishme të gjuhësisë bashkëkohore. Ndërtimi i këtij fjalorin të parë sardo-shqip-anglisht, përfaqëson një punë kolosale të autorit me rëndësi të madhe historike dhe gjuhësore. Më parë profesori nga Sardenja A. Aredu ka zbuluar se qytetërimi lashtë i Sardenjës është me origjinë pellazgo-ilire. Kështu të dy studiuesit përputhen plotësisht, që sardët e lashtë ose banorët më të hershëm të ishullit të Sardenjës, kanë folur gjuhën pellazge/shqipe.

2. ^ Ongoing research by William Hartley, Co-Administrator of the Haplo-I1 and Hartley DNA Projects. Between the ancient european population in the South of Europe, protoeuropeans, at Bosnia and Herzegovina, Croatia and Sardinia is common the Haplogroup I2. Haplogroup I arose in Europe, and is almost non-existent outside of Europe. It originated around 24,000BP, at the start of the Last Great Ice Age, and is indigenous Native European DNA; Native Europeans were independent of Africa over many hundreds of thousands of years, bred with co-native cousins ‘Homo Neanderthalensis’, and have distinct traits such as light hair and eye colour, and is common between Sardinia and North Albania.

Bibliografia:

• Alberto Areddu – Le origini albanesi della civiltà in Sardegna – Autorinediti.
• Angelo Leotti – L’Albanese Parlato (Ghego) – Cenni Grammaticali e Vocabolario – Hoepli – Milano, 1916.
• Paola Guerra e Alberto Spagnoli – Albanese Compatto – Zanichelli.
• Stephani Byzantii – “Ethnicorum quae supersunt” – Ed. Meineke I, 556.
• Dieter H. Steinbauer, Neues Handbuch des Etruskischen, St. Katharinen 1999; Helmut Rix, Rätisch und Etruskisch, Innsbruck 1998; L.R.Palmer, Mycenaeans and Minoans, Second ed. New York: Alfred A. Knopf. 1965
• Atlante Storico Mondiale De Agostini (Edizione del 1994), fq.61